21.12.2012 - 06:00
Maaya Kaaj jach ku ch’a’ach’ital ti’ le k’iinoba’ yo’olal u seten a’alal ba’alob yo’olal le 13 baktun ti’ le jéejelas kuuchilo’ob: le k’iina’ ku jóok’ol ti’ le ts’iibil tunich estela 6 ti’ u yuuchben najil Tortuguero, ti’ yaan Tabasco México, jump’éel k’iin ch’aba’an tumen ya’ab máak bey u k’iinil u xu’ulul yóok’ol kaab, le 21 ti’ diciembre tu ja’abil 2012. Kex ma’ u jaajkuntaali’ laylie’ yaan máak unaj u na’atik le k’iino’ chen u k’aat u ya’al ku ts’ookol junjaats k’iin je’ex ichil le caalendario gregoriaano ku ts’o’okol le ja0abo’ tu k’iinil 31 ti’ diciembre. Yo’olal ba’ax u k’aat u ya’al u ts’ook’ol k’iino’ob tia’al maayao’ob ma’ tan in tsikbal, ba’ale’ yaan in t’aan yo’olal ba’ax tan u yúuchul way Yucatán yo’olal ba’ax u pa’tal ken ts’o’okok u yoxlajun xook ti’ 144 mil p’éelal k’iino’ob.
U k’áalal Baktun ku lúubul xaan ti’ k’iino’ob ti’ k’eexilo’ob yan ba’al u yilik yéetel jala’achilil. 2011 ma’ bin uts ti’ le máako’ob ku meyajo’ob turismo leolale’ le túumben jala’ach Yucatán tu ts’áaj u yóol tia’al u jo’osik taanil le meyaj ku beetik hoteleero’ob. Yo’olal u seten k’ajóoltal Maayao’ob ti’ le k’iinoba’ tu káajsaj ya’ab meyajo’ob ku muuch’ul ti’ ka’ampéel bixilo’ob: miaatsilil, káambesajil, kaxan na’at yéetel náaysaj óolilo’ob. Ti’ le ki’imak óolalila’ yéetel ya’ab e’esajilo’ob paax, ook’ot yéetel u ts’áabal k’ajóoltbil ba’alob yo’olal maayao’ob payalt’aanta’ab máako’ob ti’ táanxel luumilo’ob je’ex maaya k’iche’ Rigoberta Menchú, máax tu náajaltaj u chíimpolal Nobel de la Paz, yéetel le aj ts’iib yéetel kaxan na’atil Dorion Sagan.
Le cha’anila’ tu betaj u yu’ubal ya’ab ba’alob yo’olal u miatsilil maaya kaaj; ba’ale’, le maayao’obo’, le máaxo’ob yo’olal ku betal le cha’anila’ ma’ tu sen bino’ob ti’ le cha’anilo’oba yéetel ma’ tu chíikpajlo’ob ti’ le jats’uts náaysal óolilo’ob.
Letio’ob ku meyajo’ob je’ex sáansamal ikil u yilko’ob u k’aaba’ u kaajal ti’ nukuch oochelo’ob yo’olal le feestivala’ ba’ale’ bey xaan ti’ ajkoonolo’ob ku ch’a’ach’i’itiko’ob ba’alob ku ya’alal yo’olal u xu’ulul yóok’ol kaab ti’ le yooxlajun baktun.
Tsikbalnajen yéetel Elisa Chavarrea juntúul maaya ix-ts’iib tu yáalajten: “Leti’ le ba’al jats’uts ku ye’espajal ti’ le máaxo’ob ku taalo’ob xíimbalko’on u k’aato’ob u yojeltko’ob ba’ax kun úuchuk 21 ti’ diciembre, ba’ale’ ¿Máax tan u t’aan yo’olal bix kuxa’an Maaya Kaaj ti’ le k’iinoba’? ¿Máax ku ya’alik yaan juntúul taatatsil tan u kaxantik ba’ax ken u ts’aaj u jantik ti’ u paalil, tu’ux ken jo’osik le taak’in tia’al u jaanal le k’iino’? ¿Máax ku t’aan yo’olal le ko’olel ku taal p’o’ tia’al u bisik jump’íit taak’in tia’al u maanko’ob ba’al u jaanto’ob? Wa yo’olal le kuchkabalilo’ob ku weenelo’ob taankab ti’ naajil toj óolal ikil u pa’atiko’ob ka ts’at’aantal u k’oja’anilo’ob?
Bey xaan t’aanajen yéetel Vicente Canché, leti’ maaya jka’ansaj, máax tu ya’alajten yaan jump’éel taalamil yéetel le cha’anilo’oba’, ku ts’atáantiko’ob le úuchben maayao’ob ba’ale’ ku tseliko’ob ba’ax ku yuuchul yéetel mayao’ob bejla’e’: “Le jo’olpo’opilo’ob tan u mixba’alkuntiko’ob bix kkuxtal bejla’e’, tumen wa tan u chínjo’oltiko’ob le ba’alob tu beto’ob knoolo’ob, le úuchben máakilo’ob, kin tuklik unaj u chi’injo’oltiko’ob bix kkuxtal bejla’e’”
Beyo’, u yoochel le maaya ku ko’onol ti’ le cha’anilo’ ma’ keet yéetel bix ku kuxtal maaya kaaj way Yucatán. Ku ko’onol maayao’ob ku yuustiko’ob huub wa ku paaxko’ob tunk’uul ba’ale’ ma’ tu yilko’ob le táankelem maayao’ob ku betiko’ob paax ich maaya t’aan ichil juumilo’ob je’ex cumbia, reggae yéetel rap, yéetel bey xaan ku beetiko’ob videoo ku na’aksiko’ob ti’ youtube wa facebook.
Le Maaya Kaajo’ kuxa’an yéetel ku ye’esik u kuxtal ti’ u paaxilo’ob, u ts’iibilo’ob, ik’il t’aano’ob yéetel jats’uts meyajo’ob. Le mayaa kaajo’ way Yucatán laylie’ yaan u muuk’ ti’ u t’aanil yéetel u miatsil jach k’a’anan. Kex máanak ya’ab k’iin u pe’echa’tal yéetel u mixba’alkuntiko’ob, ku chíikpajal nojoch meyajo’ob ku betik u yila’al u nojbe’enil tia’al u ch’a’ach’ital bix ku meyaj ka’ach le máaxo’ob ku xak’altiko’ob ka’an, yéetel le máaxo’ob tu li’iso’ob Chichén Itzá wa Uxmal; le ts’iibilo’ob taan u jóok’ol taanil, ts’o’ok u káajak u ka’ansal ti’ táankelem bix jéel u meyajtiko’ob túumben nu’ukulilo’ob, bey xaan taan u líik’il jump’éel túumben tuukul yo’olal u líik’il maaya kaaj, le je’ela’ ku beetik ka’a k-k’áatikbaj: U súutukil wáa le Maayao’ob le túumben Baktuna’?
